Υστεροφημία: Ο ήλιος των νεκρών

Στην εποχή μας, έχει προστεθεί στην διαμόρφωση της κληρονομιάς της πλειοψηφίας των ανθρώπων, ειδικά στο δυτικό ημισφαίριο, το ιστορικό του ψηφιακού μας αποτυπώματος. Αυτό κυρίως καταγράφεται μέσα από τις προσωπικές μας σελίδες στα κοινωνικά δίκτυα. Ακριβείς, ψευδείς ή «στο περίπου», δίνουν μια εικόνα του χρήστη.

Για ένα παιδί που γεννήθηκε μετά το 2007 και οι γονείς του αποφάσισαν να του ανοίξουν μια σελίδα στο Facebook για παράδειγμα, ίσως όταν φτάσει ογδόντα χρονών, να έχουν μια αρκετά ακριβή ψηφιακή βιογραφία με σημειωμένες σημαντικές ημερομηνίες, χαρακτηριστικές φωτογραφίες και βίντεο, αγαπημένα μουσικά τραγούδια και αγαπημένα θέματα που απασχόλησαν τον συγκεκριμένο άνθρωπο στην ζωή του.  Αυτός ο φάκελος στο Facebook πλέον κληροδοτείται με μια νέα εφαρμογή που λέγεται “Legacy contact” και ισχύει μέχρι στιγμής μόνο στις ΗΠΑ. Κάθε χρήστης ορίζει μια επαφή του, η οποία αποκτά τον έλεγχο του προσωπικού του λογαριασμού μετά το θάνατο του. Ο νέος χρήστης του λογαριασμού έχει περιορισμένες δυνατότητες διαμόρφωσης του προφίλ του εκλιπόντος αλλά τουλάχιστον κληρονομεί ίσως ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής του.

Είτε είναι οι πράξεις του, τα γραπτά του ή τα έργα του γενικότερα, ανέκαθεν στην ιστορία του ο άνθρωπος ενδιαφερόταν πολύ για το τι θα αφήσει πίσω του. Για τι ακριβώς θα τον θυμούνται οι απόγονοι του ή οι μεταγενέστεροι του εκεί που μεγάλωσε και έζησε ή ακόμα και ολόκληρος ο κόσμος. Κατά τους αρχαίους Έλληνες πρόκειται για το μέγιστο αγαθό. Φιλοσοφικά αποτελούσε τον απόλυτο στόχο στην ζωή ενός άνθρωπου και φυσικά, θα έπρεπε να ήταν για πράξεις ευεργετικές ή/και ηρωικές. Έτσι αντιλαμβανόντουσαν ότι θα κέρδιζε η ψυχή τους την «αθανασία». Ο Γάλλος λογοτέχνης Ονορέ ντε Μπαλζάκ (1799 – 1850) αποκαλεί πολύ ωραία την δόξα που προέρχεται από την υστεροφημία ως τον «ήλιο των νεκρών».

Εκτός από την φιλοσοφική διάσταση της υστεροφημίας, η ανθρώπινη κλίση προς την κληρονομιά ενισχύεται και από την βιολογική ανάγκη της αναπαραγωγής και απόκτησης απογόνων. Τα παιδιά μας πολλές φορές συγκεντρώνουν πάνω τους το βάρος της δικής μας ματαιότητας. Είναι σύνηθες ένας γονέας να ελπίζει στην συνέχιση του ονόματος του, των οικογενειακών παραδόσεων και της μεταβίβασης των έργων και λόγων του στα μελλοντικά «κλαδιά» του γενεαλογικού του δέντρου μέσω των παιδιών του.

Η ανάγκη αυτή της υστεροφημίας, αν και δεν μπορεί να μετρηθεί, πρέπει να αποτέλεσε και να συνεχίζει να αποτελεί έναν καθοριστικό παράγοντα στην διαμόρφωση της ανθρώπινης ιστορίας. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε την σημασία που θα είχε ο παράγοντας της σε κάθε απόφαση, κάθε ενός ιστορικού προσώπου που πέρασε ποτέ από τους αιώνες της ανθρωπότητας. Αν μπορούσαμε να μπούμε μέσα στην σκέψη του παλαιολιθικού άνθρωπου όταν προσπαθούσε να ζωγραφίσει στον βράχο της σπηλιάς τα επιτεύγματα του από το κυνήγι, είτε στην σκέψη του αρχαίου πολεμιστή που θυσιαζόταν στην μάχη, είτε του αρχαίου φιλοσόφου που κατέγραφε τα ερωτήματα του, είτε του κάθε στρατηγού και αρχηγού που έπαιρνε κάποια καθοριστική απόφαση, θα βρίσκαμε στο αμάλγαμα της σκέψης τους μια σημαντική ποσότητα από το «κράμα» της υστεροφημίας. Ήταν παράγοντας που επηρέαζε τις αποφάσεις για παράδειγμα του Μέγα Αλέξανδρου; Του Πλάτωνα; Του Ιούλιου Καίσαρα; Του Αϊνστάιν; Του Μικελάτζελο; Του Χίτλερ; Φυσικά και ήταν- ένας από τους σημαντικότερους. Μαζί με αυτό τον παράγοντα επηρεασμού της σκέψης, ακολούθησαν και ανάλογες πράξεις. Οι πράξεις αυτές πέρα από τα αποτελέσματα που επέφεραν, θετικά ή αρνητικά, επηρέασαν και τις μεταγενέστερες γενεές είτε σε επίπεδο συνεπειών, είτε στην διαμόρφωση των σκέψεων τους.

Μια χαρακτηριστική ιστορία της σημασίας της υστεροφημίας που μπορούμε να γνωρίζουμε ότι έπαιξε ρόλο είναι η ιστορία του Άλφρεντ Νομπέλ (1833-1896, Βιομήχανος). Αυτό το ιστορικό πρόσωπο είχε την ευκαιρία, λόγω κάποιου λάθους, να διαβάσει στις εφημερίδες την ανακοίνωση του θανάτου του και την νεκρολογία του. Ως εφευρέτης του δυναμίτη, μνημονευόταν στις εφημερίδες ως ο «έμπορος του θανάτου». Αυτό τον σόκαρε και αποφάσισε εκείνη την στιγμή για το υπόλοιπο της ζωής του να κάνει έργα για το καλό της ανθρωπότητας, διότι σε καμιά περίπτωση δεν ήθελε να τον θυμούνται ως τον άνθρωπο «που πλούτισε εφευρίσκοντας τρόπους να σκοτώνονται περισσότεροι άνθρωποι πιο γρήγορα από ποτέ». Κάπως έτσι γεννήθηκαν τα βραβεία Νομπέλ. Κληροδότησε με την διαθήκη του σχεδόν όλη την τεράστια περιουσία του στην θεσμοθέτηση και χρηματοδότηση των γνωστών πέντε ετήσιων βραβείων Νομπέλ.

Ο παράγοντας «υστεροφημία» είναι ένα στοιχείο που δεν πρέπει να υποτιμάται στο πόσο μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις μας. Αυτό όμως που καλό θα ήταν να αντιληφθούμε είναι ότι είναι μια μορφή ματαιοδοξίας. Είναι ένα πνευματικό ελάττωμα που περιλαμβάνεται στην ανθρώπινη φύση και ο μόνος τρόπος να το διορθώσουμε είναι να το συνειδητοποιήσουμε και να το αδρανοποιήσουμε στον μέγιστο δυνατό βαθμό που μπορεί ο καθένας. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι θα αφαιρέσουμε έναν σημαντικό λόγο για να κάνουμε αγαθές πράξεις, σημαίνει απλά ότι δεν θα πράττουμε με γνώμονα την μνημόνευση του προσώπου μας, αλλά με στόχο την θετική συμβολή στην οικογένεια μας ή στον συνάνθρωπο μας όχι από ιδίο όφελος και φιλαυτία, αλλά πηγαία, φυσικά και αλληλέγγυα. Η δραματική μείωση αυτής της ψευδαίσθησης ανάγκης στην σκέψη μας, δίνει την δυνατότητα για ουσιαστικότερη διαδικασία σκέψης, με μεγαλύτερη διορατικότητα. Κατ’ επέκταση καταλήγουμε σε σωστότερες αποφάσεις.

Ο Κάτων ο πρεσβύτερος (234 π.Χ.-149 π.Χ. Ρωμαίος πολιτικός) επιθύμησε, όταν πεθάνει, οι άνθρωποι να αναρωτιούνται γιατί δεν έχει μνημείο παρά γιατί έχει. Ο σοφός αυτός πολιτικός της αρχαιότητας αυτό που διατυπώνει μέσα από αυτή την φράση του είναι ότι θα ήθελε να συγκεντρωθεί στην ζωή του στις αγαθές πράξεις χωρίς να απασχολείται από το χτίσιμο ενός μνημείου στο όνομα του. Αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα μετά τον θάνατο του να μην είχε κάποιο  μνημείο αφιερωμένο σε αυτόν, αλλά η μη απασχόληση του με αυτή την μάταιη επιθυμία, θα του είχε επιτρέψει οι πράξεις του να ήταν τόσο σημαντικές, που ο κόσμος θα αναρωτιόταν γιατί δεν έχει. Κάτι το οποίο φυσικά και είναι μεγαλύτερο επίτευγμα του οποιουδήποτε φθαρτού υλικού μνημείου.

Σύμφωνα με τον Δ. Χορόσκελη (1956, συγγραφέας και ζωγράφος), «το θανάσιμο τρίλημμα είναι: να σώσεις το τομάρι σου, την υστεροφημία σου, ή την ψυχή σου».  Αν και είναι όντως το απόλυτο «τρίλλημα», η απάντηση είναι εμφανής. Το «τομάρι» είναι σίγουρο ότι δεν σώζεται. Η «υστεροφημία» είναι μια ανθρωπίνων διαστάσεων κοντόφθαλμη και μάταιη επιθυμία. Το μόνο που παραμένει άγνωστο είναι η «ψυχή». Αν ήταν στοίχημα εκεί θα πόνταρα τα λεφτά μου.