Επιχειρήσεις και Περιβάλλον: Η περιορισμένη αξία των αξιών και η ανάγκη για επιχειρηματικά επιχειρήματα

Γιατί κάποιες επιχειρήσεις υιοθετούν περιβαλλοντικές πρακτικές ενώ κάποιες άλλες όχι;

Δύο βασικοί λόγοι έχουν αναδειχτεί και εξετάζονται με σχετικές έρευνες: τα επιχειρηματικά κίνητρα και οι ηθικές αξίες. Τα επιχειρηματικά κίνητρα σχετίζονται με τα αναμενόμενα οφέλη που η περιβαλλοντική δράση προσφέρει στις επιχειρήσεις: ικανοποίηση των προσδοκιών των καταναλωτών, της κοινωνίας, του κράτους και άλλων ενδιαφερομένων ομάδων, βελτίωση της εταιρικής εικόνας, μείωση κόστους, ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών, εισαγωγή σε νέες αγορές και η λίστα συνεχίζεται.

Ο ρόλος όμως των ηθικών αξιών έχει ταλαιπωρήσει τους ειδικούς. Φαινομενικά η συσχέτιση είναι λογική: μεγαλύτερη περιβαλλοντική ευαισθησία οδηγεί σε ανάλογες πράξεις. Οι μέχρι τώρα όμως έρευνες δείχνουν ότι παρόλο που υπάρχουν ηχηρές εξαιρέσεις (που συνήθως είναι αυτές που μας μένουν στο μυαλό και διαμορφώνουν λάθος συμπεράσματα…), κατά κανόνα η περιβαλλοντική ηθική και ευαισθησία συναντώνται σπάνια στο περιβάλλον της επιχείρησης και σίγουρα δεν μπορούν να σταθούν ως αυτοτελείς κινητήριες δυνάμεις. Ίσως σε κάποιους να φανεί παράδοξο ότι σε μια εποχή υψηλής περιβαλλοντικής (και κοινωνικής) ευαισθητοποίησης των πολιτών (βλέπε αντίστοιχες οργανώσεις, εθελοντικές ενέργειες, ακτιβισμό), οι λαμβάνοντες επιχειρηματικές αποφάσεις δεν φαίνεται να διακατέχονται από σχετικές ανησυχίες.

Είναι όμως παράδοξο; Ο διάσημος κοινωνικός ψυχολόγος Shalom Schwartz έχει αποδείξει (και πλήθος εμπειρικών ερευνών το επιβεβαιώνουν) ότι οι ανθρώπινες αξίες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε ομάδες και ότι ορισμένες ομάδες αξιών δεν συμβαδίζουν με κάποιες άλλες. Και για να το συνδέσω με το επιχείρημά μου, δύο αντικρουόμενες ομάδες αξιών είναι οι επικαλούμενες “Υπερβατικές” (self-transcendent), που εστιάζουν στο ενδιαφέρον για τον συνάνθρωπο και την κοινωνία γενικότερα, όπως για παράδειγμα η κοινωνική δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον και οι “Προσωποκεντρικές” (self-enhancement) –κακή μετάφραση αλλά ίσως πιο κατανοητή–, που δίνουν έμφαση στην επιδίωξη της προσωπικής επιτυχίας και επικράτησης του ατόμου, όπως για παράδειγμα η κοινωνική δύναμη, η εξουσία, η επιρροή. Επαναλαμβάνω ότι οι ομάδες αυτές είναι αντικρουόμενες. Το πρόβλημα προκύπτει από το γεγονός ότι (κατά κανόνα) τα άτομα που έχουν τη δύναμη να παίρνουν αποφάσεις και να δίνουν κατευθύνσεις (όπως οι επιχειρηματίες), βρίσκονται σε τέτοια ισχύουσα θέση παρακινούμενοι σε μεγάλο βαθμό από τις “Προσωποκεντρικές” τους αξίες. Όμως, από τα ίδια αυτά άτομα ζητάμε να επιδείξουν συμπεριφορές, όπως αυτή της περιβαλλοντικής υπευθυνότητας, που βασίζονται σε “Υπερβατικές” αξίες. Μήπως λοιπόν το πρόβλημα είναι ενδογενές και άδικα ταλαιπωρούμαστε; Μήπως ισχύει το “ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος”;

Υπάρχει λύση ισχυρίζονται αρκετοί: να καλλιεργήσουμε τις “Υπερβατικές” αξίες στον επιχειρηματικό κόσμο. Με ενημέρωση, περιβαλλοντικές και κοινωνικές ενέργειες, σεμινάρια και άλλα δρώμενα. Και εδώ έρχεται το τελειωτικό χτύπημα, πάλι από τους ψυχολόγους: οι αξίες μας λένε, θα πρέπει να ξέρετε ότι αποτελούν τα πιο σταθερά στοιχεία της προσωπικότητας ενός ατόμου. Οι θεμέλιοι λίθοι. Αναπτύσσονται και παγιώνονται στα πρώτα χρόνια της ζωή μας (οι περισσότεροι αναφέρουν μονοψήφιο αριθμό…). Εύκολα καλλιεργούνται (προσοχή γονείς και δάσκαλοι…) και δύσκολα μεταβάλλονται.

Το συμπέρασμα δεν πρέπει να είναι απαισιόδοξο, ούτε ήταν κάτι τέτοιο η αρχική επιδίωξη του άρθρου. Ένα βήμα προς πιο ρεαλιστικές ενέργειες προτείνει. Να επικεντρώσουμε τις δυνάμεις μας εκεί που θα αποδώσουν.

α) Αν θέλουμε αξίες θα πρέπει να τις καλλιεργήσουμε στα παιδιά. Στις ηλικίες δηλαδή που διαμορφώνεται το σύστημα αξιών. Ας το δούμε σαν μια επένδυση στο μέλλον. Η προτεινόμενη παρέμβαση, δυστυχώς, δεν έχει άμεσα ορατά αποτελέσματα και δεν προσφέρει ελκυστικά επιχειρήματα στο δημόσιο διάλογο. Ας πρωτοτυπήσουμε όμως και μια φορά, έτσι για αλλαγή.

β) Αν θέλουμε περιβαλλοντική στρατηγική επιχειρήσεων ας προβάλλουμε σχετικά επιχειρήματα στους ενεργούς αλλά και δυνητικούς επιχειρηματίες. Να αναδείξουμε και να επικοινωνήσουμε με απλό τρόπο την επιχειρηματική διάσταση των περιβαλλοντικών θεμάτων. Τις ευκαιρίες που αυτά κρύβουν. Ευκαιρίες για μείωση κόστους, διαφοροποίηση, καινοτομία. Με παραδείγματα από Ελλάδα και εξωτερικό. Με σεμινάρια και διαλέξεις. Με ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών. Η έξυπνη και δημιουργική εκμετάλλευση των περιβαλλοντικών ζητημάτων μπορεί να αποτελέσει σημαντική στρατηγική κίνηση για τις σημερινές επιχειρήσεις (ειδικά σε καιρούς οικονομικής ύφεσης  – θέμα για μελλοντικό άρθρο ίσως) και άρα κύρος και κοινωνική δύναμη στους επιχειρηματίες (συμβατό με τις Προσωποκεντρικές τους αξίες).

Και όταν έρθει στα πράγματα η νέα γενιά, με όσο το δυνατό ανεπτυγμένες τις “Υπερβατικές” αξίες (ως αποτέλεσμα της πρώτης παρέμβασης), το μεγάλο σχέδιο θα έχει επιτευχθεί: επιχειρηματικές και ηθικές δυνάμεις, η μία να ενδυναμώνει την άλλη. Αξίζει η δοκιμή.

Γιώργος Παπαγιαννάκης