Ήταν τα παιδικά μας χρόνια τα καλύτερα;

Δεν είναι λίγες εκείνες οι φορές που θα ταξιδέψουμε πίσω στο χρόνο με νοσταλγία. Τι πιο φυσιολογικό από το να αναπολήσουμε τα παιδικά μας χρόνια; Οι περισσότεροι από εμάς τα χαρακτηρίζουν ως τα καλύτερά τους χρόνια ή σαν μια ανεπανάληπτη περίοδο απόλυτης ξεγνοιασιάς. Ποσό πραγματική είναι άραγε αυτή η εντύπωση;

Το «παρελθόν» είναι ένα αλλοιωμένο είδωλο στον καθρέπτη της ανθρώπινης μνήμης. Προβάλλεται μέσα από τις αναμνήσεις μας και άθελά μας παραποιείται. Στις αναμνήσεις αυτές εξιδανικεύονται οι εμπειρίες μας και αφαιρείται η πλειοψηφία των αρνητικών στοιχείων που συμπεριλαμβάνουν. Η «λείανση» αυτή της ανακαλούμενης ανάμνησης συμβαίνει ενστικτωδώς και ασυνείδητα. Καμιά φορά, αν η ανάμνηση είναι πολύ δυσάρεστη, μπορεί να αφαιρεθεί και ολόκληρη. Είναι ένας ανθρώπινος μηχανισμός επιβίωσης. Αν κάθε τι αρνητικό επέπλεε στην μνήμη μας με την ίδια ευκολία που έχουν οι ευχάριστες αναμνήσεις, τότε το πιο πιθανό είναι να καταλήγαμε με ψυχολογικά προβλήματα, με κατάθλιψη και με αυτοκαταστροφική διάθεση ως διέξοδο από τον αφόρητο πόνο. Ευτυχώς αυτό δεν συμβαίνει, γιατί απλά μπορούμε και ξεχνάμε.

Με αυτή την φυσικά προικισμένη επιλεκτική μνήμη, σκεπτόμαστε ότι τα σχολικά μας χρόνια ήταν τα καλύτερα. Αν και αυτό μπορεί πράγματι να ισχύει, προφανώς η διαδικασία σκέψης που μας οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα είναι ελαττωματική. Έχει μεγάλη σημασία να συνειδητοποιήσουμε ότι η αντίληψη μας τώρα δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την αντίληψη που είχαμε σαν παιδιά. Αυτό που τώρα κρίνουμε ως ευχάριστο, μπορεί όταν το βιώναμε σαν παιδιά να μην είχαμε καμία απολύτως συνείδηση της αξίας του. Είναι πολύ σύνηθες φαινόμενο στην ζωή ενός ανθρώπου, ακόμα και όταν ενηλικιώνεται, να αδυνατεί να συνειδητοποιεί την αξία των «στιγμών». Ο Αμερικανός πιανίστας Oscar Levant (1906-1972)  κυνικά το διατυπώνει ως εξής: «Η ευτυχία δεν είναι κάτι που βιώνεις, αλλά κάτι που θυμάσαι». Μάλιστα, αυτό που χαρακτηρίζουμε τώρα σαν ευχάριστη ανάμνηση, όταν την βιώναμε μπορεί όχι απλά να μην το είχαμε συνειδητοποιήσει, αλλά να αισθανόμασταν ακόμα και άσχημα.

Επίσης, η σύγκριση μεταξύ του τώρα και του «τότε» αντιπαραθέτει δυο ανόμοια πράγματα. Μπορεί δηλαδή να συγκρίνουμε το ποσό πιεσμένοι αισθανόμαστε τώρα λόγω των αυξημένων υποχρεώσεων μας με τα προβλήματα που αντιμετωπίζαμε σαν παιδιά και να μας φαίνονται γελοία. Αν κάνουμε όμως μια προσπάθεια να σκεφτούμε με το παιδικό μας μυαλό, θα θυμηθούμε για παράδειγμα ότι ένα διαγώνισμα μπορούσε να μας αγχώσει σε σημείο παράλυσης ή μια ερωτική απογοήτευση να μας γκρεμίσει στην απόλυτη κατάθλιψη για ένα μακρύ χρονικό διάστημα. Αυτά τα συμπτώματα, τουλάχιστον σε τέτοιο βαθμό, σπάνια τα αντιμετωπίζουμε τώρα.

Τέλος, δεν είναι σπάνιο το ότι συνήθως κάνουμε τέτοιες σκέψεις όταν περνάμε μια δύσκολη κατάσταση. Έτσι συγκρίνουμε μια δύσκολη στιγμή που βιώνουμε στο παρόν με μια χαρούμενη ανάμνηση και καταλήγουμε ότι «τότε» ήταν καλύτερα. Αν και είναι μια εντυπωσιακά άδικη σύγκριση -κανονικά θα έπρεπε να συγκρίνουμε δυο ευχάριστες εμπειρίες- ο ανθρώπινος νους εύκολα γλίστρα σε τέτοιου είδους αδιέξοδα μονοπάτια.

Η Ιρλανδή συγγραφέας Josephine Hart (1942-2011) συμπληρώνει το ανθρώπινο αυτό χαρακτηριστικό, υποστηρίζοντας ότι ο τρόπος με τον οποίο αξιολογούμε το παρελθόν μας συνδέεται με την ζωή που διανύουμε λέγοντας ότι «η μνήμη δεν είναι ποτέ ανόθευτη και η ανάμνηση χρωματίζεται πάντα από τη ζωή που ζήσαμε μετά». Ο Γάλλος συγγραφέας Paul Lefevre Geraldy (1885-1983) το απλοποιεί συμπυκνώνοντας το σε λίγες λέξεις: «Η μνήμη είναι ποιητής, δεν κάνει για ιστορικός».

Έτσι λοιπόν μπορούμε να αναπολούμε το παρελθόν όπως αφήνουμε και ένα ποίημα να μας παρασύρει στις λέξεις του, αλλά καλό είναι επίσης να κρατάμε την ρεαλιστική αποτύπωσή του κάπου εκεί στην άκρη, όχι για κανένα άλλο λόγο, αλλά για να αφήνουμε στο παρόν το περιθώριο να γίνεται ευχάριστο και ελπιδοφόρο.