Στρίβειν δια του δημοψηφίσματος

Πώς μπορεί κανείς να αμφισβητήσει την πιο δημοκρατική μέθοδο για τη λήψη αποφάσεων, που δεν είναι άλλη από αυτή του «δημοψηφίσματος»; Τι πιο δημοκρατικό από το να στηρίζεται η απόφαση άμεσα στην πλειοψηφική επιλογή; Είναι σίγουρο ότι θα συναντήσουμε μεγάλη δυσκολία στο να φανταστούμε κάτι άλλο, πιο δημοκρατικό. Είναι όμως μια τέτοια  επιλογή άνευ ελαττωμάτων;

Δυστυχώς όχι. Το «δημοψήφισμα» μπορεί να είναι έως και καταστροφικό σε μια κοινωνία. Φανταστείτε ένα ακραίο παράδειγμα: Συμβαίνει ένα πυρηνικό ατύχημα και διεξάγουμε δημοψήφισμα μεταξύ δύο πιθανών τρόπων αντιμετώπισης της διασποράς της ραδιενέργειας. Προφανώς, σε μια τέτοια περίπτωση, η απόφαση θα πρέπει να βασιστεί στη γνώση επιστημόνων και ειδικευμένων στο αντικείμενο και όχι στην πλειοψηφία. Στην περίπτωση ενός πυρηνικού ατυχήματος, η επιλογή μεταξύ της άποψης των «ειδικών» ή της «πλειοψηφίας» είναι εύκολη, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που δεν είναι ευδιάκριτη μια τέτοια επιλογή. Δημιουργείται έτσι χώρος, υποκειμενικής κρίσης και ένα διπλό ερώτημα τίθεται αναπόφευκτα: «Ποιες είναι εκείνες οι αποφάσεις που πρέπει να παίρνονται βάσει ειδικών; Και ποιοι είναι οι ειδικοί;». Η συζήτηση σε ένα τέτοιο θέμα, εφόσον τεθεί, πολύ δύσκολα καταλήγει. Έτσι, οποιαδήποτε απάντηση μπορεί να είναι συνεχώς υπό αμφισβήτηση.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των «δημοψηφισμάτων» είναι οι επιλεγμένες απαντήσεις. Ναι μεν αποφασίζει η πλειοψηφία, αλλά βάσει προκαθορισμένων απαντήσεων, συνήθως «ΝΑΙ» ή «ΟΧΙ». Έτσι, σε ένα φανταστικό δημοψήφισμα στο οποίο τίθεται η ερώτηση: «Να κατασκευαστεί ένας ουρανοξύστης στο Κολωνάκι;», η απάντηση των δημοτών δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα: «όχι στο Κολωνάκι» αλλά «ναι στην Πλατεία Κάνιγγος (ή οπουδήποτε αλλού)» ή δεν μπορεί να είναι: «ναι στο Κολωνάκι αλλά να μην ξεπερνά τα 400 μέτρα ύψος».

Τα ελαττώματα της μεθόδου του «δημοψηφίσματος» συμπληρώνονται και από την επίδραση της χρονικής συγκυρίας που διεξάγονται, η οποία μπορεί να έχει καθοριστικό ρόλο στην ψήφο του πολίτη. Φανταστείτε τα πιθανά ποσοστά ενός δημοψηφίσματος με ερώτημα «Να γίνει η Ελλάδα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης;», το 1981 και τα αντίστοιχα ποσοστά αν διεξαγόταν το δημοψήφισμα το 2004. Με τον ίδιο τρόπο φανταστείτε τα πιθανά ποσοστά σε ένα δημοψήφισμα υπέρ ή κατά του ευρώ το 2011 και συγκρίνετέ τα με αυτά που εσείς φαντάζεστε το 2030.

Για να λάβει ένα σύνολο ανθρώπων μια απόφαση η οποία θα θεωρείται δημοκρατική αλλά και να είναι παράλληλα προς το αντικειμενικό συμφέρον του ίδιου του συνόλου, πρέπει να ισχύουν χαρακτηριστικά τα οποία πολύ σπάνια θα συναντήσεις σε κάποιες προτάσεις για δημοψηφίσματα, που τον τελευταίο καιρό εκτοξεύονται από παντού. Χαρακτηριστικά όπως, απαραίτητη πληροφόρηση στο σύνολο των ανθρώπων, ώστε να έχει όλα τα δεδομένα διαθέσιμα πριν αποφασίσει. Να μπορεί να βρει στο δημοψήφισμα, όχι δύο επιλογές, αλλά τη δική του επιλογή. Να είναι σε θέση να ψηφίσει απομακρυσμένα από οποιοδήποτε επηρεασμό της χρονικής συγκυρίας στην οποία θα λάβει χώρα το δημοψήφισμα. Ακόμα και όλα τα παραπάνω να ισχύουν, κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι το σύνολο θα καταλήξει στην πιο σωστή επιλογή. Φυσικά αυτό συμβαίνει γιατί η ίδια πληροφόρηση, γυρνώντας στο εισαγωγικό παράδειγμα, σε εμένα και σε έναν πυρηνικό επιστήμονα δεν παράγει αυτόματα και την ίδια απόφαση. Αυτός που έχει την ειδίκευση, μπορεί να επεξεργαστεί καλύτερα τα δεδομένα από εμένα που δεν την έχω. Πώς είναι δυνατόν λοιπόν να αποφασίσω το σωστό;

Πέρα από τα κάποια ελαττωματικά χαρακτηριστικά του δημοψηφίσματος, πρέπει να αναγνωρίσουμε τη λυτρωτική επίδραση που έχει σε έναν πολιτικό. Του αφαιρεί την ευθύνη και την τοποθετεί στην πλειοψηφία. Στην ουσία, νίπτει τας χείρας του. Επίσης, στην περίπτωση που το δημοψήφισμα προτείνεται από τον ίδιο ως μια πιθανή επιλογή, του δίνει χώρο να μην πει την δική του γνώμη. Για παράδειγμα, όταν ένας πολιτικός λέει ότι θα προσφύγει σε δημοψήφισμα για κάποιο θέμα, δεν μας αποκαλύπτει τη δική του γνώμη. Θα ήταν πιο σωστό να συνοδεύεται η πρόταση δημοψηφίσματος και με την επιλογή του στο θέμα, τη γνώμη του επί του συγκεκριμένου.

Τέλος, τα «δημοψηφίσματα» γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης και αβυσσαλέου λαϊκισμού. Μια κλασική έκφανση αυτού του λαϊκισμού από κάποιον που εκμεταλλεύεται το θεσμό του «δημοψηφίσματος», είναι η ερώτηση: «γιατί φοβάστε το λαό»; Είναι σαν να βρίσκεσαι σε ένα αεροπλάνο που την πλοήγησή του δεν την αποφασίζει με δημοψηφίσματα η πλειοψηφία των επιβατών και να έρχεται ένας επιβάτης που υποστηρίζει το αντίθετο, λέγοντάς σου: «μη φοβάσαι, θα αποφασίσουμε όλοι μαζί πιο κουμπί θα πατήσουμε».   

Έτσι όπως είναι δομημένη η κοινωνία μας, τα «δημοψηφίσματα» για σημαντικές αποφάσεις που αφορούν στο σύνολο του κράτους, δεν μπορεί παρά να είναι ιερά εργαλεία δημοκρατίας, που η εφαρμογή τους απαιτεί μεγάλη προεργασία και σεβασμό στο σύνολο του λαού. Η αυθαίρετη και ευκαιριακή χρήση τους για πολιτική εκμετάλλευση και για την κάλυψη πολιτικών προθέσεων, δεν μπορεί παρά να επιφυλάσσει σοβαρούς κίνδυνους «εκτροχιασμού» μιας χωράς με απρόβλεπτες συνέπειες.